سرویس سرگرمی - حفاری در تپه‌های بیابانی عراق منجر به آشکار شدن نخستین شهر سومر شده است. بقایای به‌جای مانده از یک معبد، سرنخ‌های بیشتری درباره کلان‌شهر باستانی اِریدو به کارشناسان ارائه داده است. ...

به گزارش سرویس سرگرمی جیرجیرک به نقل از فرادید - فرادید| در دل بیابانی در بین النهرین، کلید پنهانی برای درک یکی از کهن ترین تمدن های شناخته شده جهان، بیش از دو هزار سال بی حرکت مدفون بود. سال ۱۸۵۴، جان جورج تیلور، مقام رسمی بریتانیایی به دستور کنسول کل بریتانیا در بغداد، مأمور حفاری در بیابان جنوب عراق شد.

به گزارش فرادید؛ تیلور که مأمور کمپانی هند شرقی و نایب کنسول بریتانیا در بصره بود، مأمور شد محوطه ای دورافتاده به نام «تل ابو شهرین» را بررسی کند، جایی که مجموعه ای از تل ها یا تپه ها از بقایای سکونت انسانی وجود داشت. در آغاز تیلور تحت تأثیر قرار نگرفت. او در گزارش حفاری که سال ۱۸۵۵ منتشر کرد، نوشت: «بازدید امسال من از ابو شهرین هیچ نتیجه مهمی به همراه نداشت.»

او حتی تردید داشت آیا ارزشش را داشته که یادداشت های میدانی خود را مکتوب کند. تیلور امید داشت چیز چشمگیری کشف کند: مجسمه ها، کتیبه ها، نشانه هایی از کاخ ها و معابد، اما آنچه در مدت زمان اندکی که داشت پیدا کرد، دیوارها، سیستم های زهکشی، سکوهای سنگی و بقایای ستون های آهکی بود که با مخروط های موزاییکی تزئین شده بودند. 

تیلور در یادداشت هایش به کشف مجسمه ای از شیر گرانیتی سیاه رنگی که روی زمین افتاده بود اشاره کرد. اما حتی با به شمارآوردن این مجسمه شیر، به نظر می رسد تیلور این یافته ها را برای توجیه مأموریت دوم کافی نمی دانست، اما در آینده روشن شد این تپه های بی ثمر، بقایای یکی از قدیمی ترین شهرهای زمین بودند: اریدو. 

شور و شوق به مشرق زمین

تصویر حکاکی شده ای از ساختارهای معماری اریدو، کار تیلور، سال ۱۸۵۴–۱۸۵۵

جان جورج تیلور علاقه ی عمیقی به آثار باستانی خاور نزدیک داشت. بین سال های ۱۸۵۱ تا ۱۸۶۱، او به بررسی مکان هایی در جنوب عراق پرداخت، از جمله تل المقیر که بقایای شهر باستانی سومری اور را در بر می گرفت. 

پیش از طوفان

اریدو شهری بنیادی در فرهنگ سومری بود، نخستین تمدن شناخته شده جهان که از حدود هزاره چهارم تا دوم پیش از میلاد در منطقه ای که امروزه عراق نامیده می شود شکوفا شد. 

مدلی از یک قایق از اریدو، نیمه اول هزاره چهارم پیش از میلاد

ارزش اریدو در فهرست شاهان سومری نمایان است که نسخه های مختلفی از آن در اواخر هزاره سوم پیش از میلاد به خط میخی نوشته شده اند. در بخش پایانی این فهرست، شهرهایی با دودمان های سلطنتی نام برده شده که می توان آن ها را در سوابق تاریخی تأیید کرد. بخش ابتدایی فهرست اما جذاب تر است و شهرهای سلطنتی اولیه ای را نام می برد که پیش از «طوفان» وجود داشتند (طوفانی که می تواند مطابق با روایت کتاب های مقدس از «طوفان نوح» باشد). 

نخستین شهرهای پیش از طوفان «اریدو» بود: «پس از نزول پادشاهی از آسمان، پادشاهی در اریدو بود… در پنج شهر، هشت شاه… سپس سیلاب فرا رسید.» 

اریدو که از دید نمادین اهمیت بسیاری داشت، میزبان بزرگ ترین معبد اختصاص یافته به اِنکی، خدای آب و خرد، یکی از ایزدان مهم پانتئون سومری بود. این زیارتگاه قرن ها زائرانی از سراسر بین النهرین را به سوی خود جذب می کرد. 

علاقه به عدن

باوجود ناامیدی تیلور، یافته های اولیه او توجه دانشمندان را برانگیخت. گرچه پس از سفر تیلور حفاری های گسترده ای انجام نشد، اما مسئولان موزه بریتانیا همچنان به این مکان علاقه داشتند. سال ۱۹۱۸، درست پیش از پایان جنگ جهانی اول، مسئولان موزه، آشورشناسی به نام رِجینالد کَمپبِل تامپسون را مأمور حفاری در این مکان کردند. کمپبل به مدت یک ماه، با استفاده از اسیران جنگی عثمانی به عنوان نیروی کار، بررسی های باستان شناسی انجام داد. سال بعد مصرشناس بریتانیایی، هَری آر. اِیچ. هال به اریدو آمد تا بناهای عظیم این مکان را شناسایی کند. 

تصویر بازسازی شده اریدو نشان می دهد این شهر پیرامون معبد انکی متمرکز بوده؛ معبدی که شاید سکویی مرتفع داشته و بقایای معابد قبلی را در خود جای میداده است. 

کشف زیگورات

تا سال ۱۹۴۶، نخستین حفاری های گسترده آغاز نشد. استقلال عراق از بریتانیا سال ۱۹۳۲ تحقق یافت و دولت عراق مشتاق بود پروژه های باستان شناسی که بتوانند به روایت ملت سازی آن اعتبار ببخشند، حمایت کند. 

در پایان جنگ جهانی دوم، اداره آثار باستانی عراق پژوهش در محل اریدو را از سر گرفت. این بار، به سرپرستی باستان شناس عراقی فؤاد صفار و با همکاری باستان شناس بریتانیایی سیتون لوید. صفار و لوید که در گذشته در تل عقیر همکاری کرده بودند، باور داشتند حفاری کامل اریدو می تواند اطلاعات بسیار ارزشمندی درباره نخستین مراحل تاریخ بین النهرین فراهم کند. 

چشم اندازهایی از اریدو

حفاری ها در اریدو منجر به کشف شمار زیادی اشیای مربوط به دوره های مختلف تاریخ بین النهرین شده است. این مخروط های نذری که روی آن ها جزئیات مربوط به شاه حک شده و در پی بناها قرار داده شده بودند، متعلق به دوره حکومت لیپیت-ایشتار در قرن بیستم پیش از میلاد هستند. 

آنان کارشان را روی تل شماره ۱ متمرکز کردند؛ تپه ای به ارتفاع حدود ۲۵ متر که حدود ۵۷۹ در ۵۳۹ متر مساحت داشت. چیزی نگذشت که آنان بقایای یک زیگورات ناتمام را کشف کردند که اواخر هزاره سوم پیش از میلاد توسط یکی از شاهان دودمان سوم اور ساخته شده بود. اما آنچه بیش از همه صفار و لوید را مجذوب کرد، چیزی بود که زیر بقایای این زیگورات پنهان شده بود. 

شهری بر فراز شهر دیگر

صفار و لوید ناامید نشدند. زیر لایه هایی که به دوره اور سوم (قرن ۲۱ پیش از میلاد) تعلق داشت، سطوح دیگری از سکونت انسانی وجود داشت. با ادامه حفاری، آنان به لایه ای رسیدند که به دوره اوروک (۴۵۰۰–۳۲۰۰ پیش از میلاد) تعلق داشت. پایین تر از آن نیز بقایای دوران اولیه پیش سومری (دوره عبید، ۵۳۰۰–۳۸۰۰ پیش از میلاد) آشکار شد. آنان چندین بازسازی معبد انکی را که طی دو هزار سال انجام شده بود به همراه مکان های مذهبی دیگر کشف کردند. 

مورخ بین النهرین ایتالیایی، ماریو لیوِرانی می نویسد که معابد اریدو «پس از هر فروپاشی بازسازی و گسترش می یافتند و بقایای آنان سکویی مرتفع تشکیل می داد که معابد جدید روی آن ساخته می شدند.» با بازسازی مکرر معبد انکی در همان مکان، ساختار آن دچار تحول شد. 

به گفته لیورانی، نسخه های جدیدتر معبد از میانه هزاره چهارم پیش از میلاد به بعد، به شکل فزاینده ای عظیم تر شدند: «این بناهای شگفت انگیز از هر چیزی که تا آن زمان ساخته شده بود، فراتر رفتند.» 

ظهور این معابد، آغاز گذار از پرستش خانگی به عبادت در مکان های ویژه بود. همزمان، نشانه هایی از ظهور ساختارهای اجتماعی پیچیده تر در شهر دیده می شود. بازسازی معبد حدود ۳۲۰۰ پیش از میلاد متوقف شد. یک هزاره بعد، با بازگشت کوتاه مدت قدرت سومری زیر سلطه اور سوم، زیگوراتی روی ویرانه های این معابد ساخته شد. 

معبدهای مدفون

عکسی از حفاری های اریدو به رهبری صفار در سپتامبر ۱۹۴۸

سال ۱۹۴۶، اداره آثار باستانی عراق حفاری در تل ابو شهرین را آغاز کرد. پس از بررسی اولیه، صفار و لوید روی تل شماره ۱ تمرکز کردند؛ جایی که به دلیل ابعادش و بر پایه گزارش های حفاری قبلی، احتمال داده می شد بیشترین شواهد ساختمانی را در خود داشته باشد. آنان خندق هایی در بالای تپه حفر کردند و هرچه بیشتر به عمق می رفتند، لایه های مختلفی از بقایای ساختمان های قدیمی تر را کشف می کردند. هدفشان رسیدن به خاک بکر و مستندسازی تمام لایه های بینابینی بود. در مجموع، ۱۸ لایه و بقایای شش معبد متوالی شناسایی شد. 

رازهای بیشتر

گرچه اریدو افول کرد، اما احتمالاً همچنان در قالب مکانی برای زیارت اهمیت داشت. حفاری تل های اطراف سرنخ های بیشتری درباره خط زمانی ارائه کرد. تل شماره ۲ بقایای یک مجموعه کاخی مربوط به نیمه اول هزاره سوم پیش از میلاد را در بر داشت. در تپه های ۳.۴ و ۵ سفالینه هایی متعلق به قرون دوم و اول پیش از میلاد کشف شد، اما نشانه ای از بقایای ساختمان های مسکونی در آن ها نبود. تا آن زمان، جمعیت شهر بسیار اندک شده بود. 

سرانجام پژوهش صفار و لوید سال ۱۹۸۱ منتشر شد. با وجود بی ثباتی سیاسی منطقه، باستان شناسان ایتالیایی و فرانسوی امیدوارند حفاری ها را در اریدو، نخستین شهر تمدن اولیه بشری، از سر گیرند و رازهای بیشتری را کشف کنند.

مترجم: زهرا ذوالقدر